Merzifonlu Kara Mustafa Paşa (Karaköy) Mescidi özelinde İstanbul’da gerçekleştirilmek istenen Rekonstrüksiyon Çalışmaları Hakkında Basın Duyurusu

Bu basın duyurusu 20 Kasım 2024 tarihinde kamuoyuyla paylaşıldığı üzere 1958 yılında yıkılan Raimondo d’Aranco tasarımı Merzifonlu Kara Mustafa Paşa (Karaköy) Mescidi’nin İBB Miras (Kültür Varlıkları Dairesi Başkanlığı) tarafından yeniden yapılacağının duyurulması üzerine konu hakkında TMMOB Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi’nin ilkesel görüşlerini açıklamak üzere hazırlanmıştır.

Rekonstrüksiyon projeleri ve uygulamaları, yakın tarihimizde yalnızca mimarlık kamuoyunda değil toplumsal düzeyde takip edilen ve duyarlılık gösterilen konulardan biridir. 2013 yılında Gezi Parkı’nın yerine Taksim Topçu Kışlası’nın yeniden yapılmak istenmesine karşı gelişen toplumsal muhalefet hepimizin hafızasındadır.

Türkiye demokrasi ve kent mücadelesi tarihine geçen Gezi Parkı tartışmaları, Topçu Kışlası’nın ihyâsını şimdilik durdurmuş olsa da son çeyrek yüzyılda özellikle İstanbul’da çeşitli nedenlerle ortadan kalkmış çok sayıda yapının yeniden inşa edildiği bilinmektedir.

Yedikule Hisarı, Rumeli Hisarı, Süheyl Bey, Süleyman Subaşı, Fatih Piri Mehmed Paşa, Uzun Yusuf Camileri gibi çok sayıda dini yapı ile birlikte Ayasofya Medresesi bilinen en çarpıcı ihyâ örnekleridir. Söz konusu uygulamaların bir tarihi çevre koruma uygulaması mı yoksa kentsel mekânı ve hafızayı yeniden biçimlendirme arzusu mu olduğu sorusu kamuoyunda tartışılmaya devam etmektedir. Daha yakın tarihte inşa edilmiş Emek Sineması, AKM, Mecidiyeköy Likör Fabrikası, Karaköy Yolcu Salonu gibi yapıların ise korunması için öncelikle yıkılmasının tercih edilmesi, Türkiye’de rekonstrüksiyonun adeta bir genel eğilime dönüştüğünün ispatı gibidir.

1990’lı yıllarda SSCB’nin dağılması ve Doğu ile Batı Almanya’nın birleşmesi gibi önemli ideolojik ve yönetimsel değişimlerin yaşandığı toplumlarda seçilen geçmişe dair yapıların yeniden canlandırılmak istendiği örneklerin sayısı her geçen gün artmaktadır. Almanya Dresden’deki Frauenkirche, Berlin’deki Karl Friedrich Schinkel Bauakademie ve Berliner Schloss, Ukrayna’da Pirogoscha Kilisesi ve St. Michael ve Assumption Katedralleri, Belarus’ta Minsk Belediye Binası, Letonya Riga’daki Schwarzhäuperhaus, Litvanya Vilnius’taki Kraliyet Sarayı ve Rusya Moskova’daki Kazan ve Kurtarıcı İsa Katedralleri gibi yeniden yapımlar bu durumun çarpıcı örnekleridir.

Yalnızca ülkemizde değil, dünyanın diğer ülkelerinde de sık uygulanmaya başlanan mimari rekonstrüksiyonun bir koruma eylemi sayılıp sayılmayacağı uzmanlar arasında uzlaşılan bir konu değildir. ICOMOS Türkiye Mimari Mirası Koruma Bildirgesi’nde: “Kültür varlığı değerlerini taşıyan ve toplumsal hafızada güncelliğini korumakla birlikte herhangi bir nedenle yitirilmiş olan yapının, gerek kültür varlığı niteliği, gerekse kültürel çevreye olan tarihsel katkıları ve toplumsal açıdan vazgeçilmezliğinin tanımlanması durumunda yeniden yapılması” olarak tanımlanan rekonstrüksiyonun ancak “yapının içinde bulunduğu kentsel bağlamın değişmemiş, bu değişikliğin toplumsal hafızada yer bulmamış olduğu, eldeki mevcut belgelerin varsayımları en aza indirgeyecek düzeyde olduğu durumlarda” uygulanabileceği belirtilmiştir.

70 yıllık birikimiyle Mimarlar Odası, yaşam çevrelerimizin kimlikli, planlı ve sağlıklı gelişmesi için; tarihi ve doğal dokuyu tahrip eden, kültürel değerleri yozlaştıran, şehircilik ve mimarlık mesleğine ve kamu yararına aykırı olan uygulamalara karşı mücadelesini sürdürmekte ilk günkü kararlılığını sürdürmektedir. Çağdaş koruma kuramında ancak afetler, savaşlar, çatışmalar gibi olağanüstü koşullar nedeniyle kaybedilmiş yapılar açısından gündeme getirilen rekonstrüksiyonun son çeyrek yüzyılda İstanbul’da ve ülkemiz genelinde çok sayıda yapı için uygulandığını görmekteyiz.

TMMOB Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi, uluslararası bilimsel ölçütlere ve kamu yararına uygun olmayan söz konusu projelere karşı mücadelesini hem toplumsal farkındalığı artırmak için hem de hukuki düzeyde sürdürmektedir. Bu çerçevedeki hukuki mücadelelerimizden iki örneği özellikle anımsatmak isteriz. 30 Aralık 2011 tarihli “1/5000 Ölçekli Tarihi Yarımada Koruma Amaçlı Nazım” ve 21 Aralık 2010 tarihli “Beyoğlu İlçesi Kentsel Sit Alanı 1/1000 Ölçekli Koruma Amaçlı Uygulama” imar planlarında aralarında Karaköy Mescidi’nin de bulunduğu pek çok yapının “ihyâ”sını öneren planların evrensel koruma ilkelerine uygun olmadığı ve kamu yararını gözetmediği gerekçeleriyle planların iptali istemiyle davalar açılmış ve mahkeme her iki davada da TMMOB Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi’ni haklı bulmuştur.

Raimondo d’Aranco’nun özgün çizimleri kullanılarak hazırlandığı öne sürülen rekonstrüksiyon projesi, 2013 yılında İstanbul II no.lu Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu tarafından uygun bulunarak onaylanmış ardından kamuoyundan yükselen eleştiriler sonrası proje uygulanmaktan vazgeçilmiştir.

1958 yılındaki yol genişletme çalışmaları kapsamında yıkılan ve özgün az sayıdaki parçası Kınalı Ada Camisi’nde bulunan Karaköy Mescidi’nin ihyâsının yukarıda kısaca açıklandığı üzere evrensel koruma ilkelerine ve kamu yararına aykırı olduğu düşünülmektedir. Geçmişte mescidin bulunduğu Karaköy Meydanı günümüzde daha yoğun ve sıkışık bir hal almış, yapının bulunduğu kentsel bağlam farklılaşmıştır. Raimondo d’Aranco’nun özgün projelerine ulaşılmış olsa dâhi mimarın uygulamada yapmış olduğu değişikliklere dair bilgiler yetersizdir.

Aradan geçen yılların ardından siyasi bir mesaj vermek amacıyla kent mekânını yeniden şekillendirmeye yönelik popülist yaklaşımların yeniden karşımıza çıkmasını hayretle karşılamaktayız. TMMOB Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi olarak kültür varlıklarını özgün nitelikleriyle korumanın değerini ve hiçbir kopyanın aslı gibi değerlendirilemeyeceğini düşündüğümüzü önemle vurgular, bu doğrultuda gerçekleştirilmek istenen projeden acilen vazgeçilmesini beklemekteyiz. Gelecekte kent mekânlarına yapılacak müdahalelerin “ben yaptım oldu” yaklaşımı yerine demokratik zeminde tüm paydaşların görüşleriyle şekillendirilmesi umuduyla…

Kamuoyuna duyurulur.

TMMOB Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi